Hoe anders is de sfeer in het tegenoverliggende gangpad, waar we de doeken van Vermeer vinden, algemeen bekend als de Sfinx van Delft, een meester verbonden aan de Broederschap van Sint Lucas, wiens werken naar een selecte clientèle gingen. Wanneer men Vermeers schilderijen nadert, heeft men de indruk dat het geroezemoes om ons heen lijkt te verstarren en dat de door hem afgebeelde scènes ons in absolute stilte voeren.
Ja, Vermeer bezat als weinig anderen de gave om juist de stilte, het vibrerende licht en vooral de stilte in perfecte harmonie te schilderen. Een stilte waarin alles bevriest, waaruit de intimiteit en de innerlijke wereld, de ziel, de gevoelens van de afgebeelde figuren naar voren komen. Het geluid van melk die wordt ingeschonken, het gekletter van blokken, bewogen door de vingers van een kantwerkster, het geritsel van een haastig geopende enveloppe met daarin een langverwachte liefdesbrief, de subtiele klanken van een gitaar, de zucht van een brieflezer, zijn allemaal van tijd tot tijd te horen. Maar geluiden domineren Vermeers schilderijen niet. Stilte, verstilling en wezenlijke eenvoud brengen de sfeer van huiselijkheid bijzonder mooi over, subtiel maar ook met gepaste afstandelijkheid. Vermeer is een meester als geen ander in het afbeelden van de wereld van de vrouw, een wereld die hij bijna op zijn tenen betreedt, rustig, onmerkbaar afstand houdend en anoniem, waardoor de figuren die hij afbeeldt ongegeneerd vrolijk, innerlijk gericht, ernstig, verlangend of beschaamd kunnen zijn. Vermeer kende de wereld van de vrouw als geen ander. Het mysterie van vrouwelijkheid fascineerde hem mateloos. Vrouwen in de 17e-eeuwse Republiek hadden een unieke positie. Het waren bevrijde vrouwen. Moralisten (meestal mannelijke moralisten!) zagen hen als apodictische, moedige vrouwen, in staat tot bijna grensoverschrijdend gedrag. Vooral in het zakenleven bleken ze sluw en gierig. Vermeer lijkt dit gangbare beeld te hebben verzacht.
Hij was omringd door vrouwen: vrouw, moeder, schoonmoeder, dochters, zus. Kenmerkend is echter dat geen van de vrouwen onder wie hij leefde en opgroeide op zijn doeken is vereeuwigd. Zijn figuren zijn anoniem. Vermeer handhaaft dus de anonimiteit van zijn privé-leven en is daar tot het einde toe consequent in. De vrouwen op Vermeers schilderijen zijn meestal elegant gekleed en leiden een welvarend, zorgeloos leven in een comfortabele huiselijke omgeving, waarbij ze zich bezighouden met gewone, alledaagse activiteiten zoals het bespelen van muziekinstrumenten, het lezen van brieven en boeken, borduren en schrijven.
Er zijn echter ook scènes, personages die afwijken van dit stereotype. Bijvoorbeeld de 'Handmaid' (Dresden, Gemaldegalerie) of het dienstmeisje uit het beroemde schilderij 'Het melkmeisje' (Rijksmuseum, Amsterdam). Dienstmeisjes werden in de republikeinse samenleving van de 17e eeuw gezien als luie en promiscue vrouwen, koppig en vol trots, maar in dit specifieke geval probeert Vermeer dit beeld te verzachten. In tegenstelling tot andere schilders toont Vermeer bedienden als positieve rolmodellen op zijn doeken, en zijn melkmeisje is zelfs een symbool geworden van de Nederlandse deugd van zelfbeheersing. Wat opvalt in Het melkmeisje is de vernieuwende manier waarop de verf op het doek is aangebracht. Vermeer experimenteert en wijkt af van het algemeen aanvaarde academische principe van gladde oppervlakken, zoals blijkt uit het bijna pointillistische effect van het broodoppervlak. Portretten zijn ook te vinden in de creatieve output van de kunstenaar. Portretten domineerden de Nederlandse schilderkunst van de 17e eeuw. Werken in opdracht waren een lucratieve bron van inkomsten, omdat ze beter werden betaald dan werken die aan maarschalken werden toevertrouwd en op de open markt werden verkocht.
Een kenmerkende categorie van de Nederlandse portretschilderkunst uit deze periode is het maken van karakterstudies, de zogenaamde tronies, waarbij het vooral ging om het afbeelden van een bepaald type figuur, een persoonlijkheid, in plaats van een duidelijke portrettekening. Tronies zijn te vinden in het werk van bijvoorbeeld Rembrandt of Hals, maar ook Vermeer. Een voorbeeld is zijn beroemde 'Meisje met de parel' (Den Haag, Mauritshuis).
Op het eerste gezicht is er niet veel aan de hand in Vermeers schilderijen. De meesterlijke weergave van de figuren maakt zoveel indruk op de kijker dat we niet echt letten op de ongelooflijke precisie waarmee elk detail is uitgewerkt. En dat is een vergissing. De schilder geeft deze schijnbaar banale scènes een diepere betekenis. De achtergrond en de daarin verborgen details, emblemen en allegorieën zijn een manier om bepaalde toespelingen over te brengen. Vermeer nodigt ons dus uit om te proberen de inhoud te ontcijferen en vrijwillig te interpreteren. Het is de mogelijkheid van vrijwillige interpretatie die de artistieke waarde van zijn werken ongetwijfeld vergroot.
Wat bij Vermeer opvalt is de bijna perfecte perspectivische opbouw van zijn schilderijen. Als we ze bekijken, krijgen we de indruk van de ongelooflijk precieze diepte van de scènes die hij afbeeldt. Vermeers gebruik van het effect van een beeld binnen een beeld, waarbij hij de kijker uitnodigt om de scène die het onderwerp is van het werk, vanuit een andere ruimte te bekijken, het effect van een opgetrokken gordijn en de bijna obsessieve aandacht voor de juiste verhoudingen van objecten, stelt ons in staat om zonder twijfel te zeggen dat de kunstenaar de regels van de projectieve geometrie beheerste.
Het jaar 2023 is het jaar van Vermeer. Het Rijksmuseum Amsterdam heeft voor de gelegenheid een bijzonder feest voorbereid. Al in februari wordt een tentoonstelling van de werken van de kunstenaar geopend voor het publiek, waarin maar liefst 28 doeken van Sphinx Delft worden samengebracht.